Мял богдын буман дууллаас

Өмнөд Төвдийн Гүнтан нутагт баян айлын ганц хүү болон төрсөн ч хар
багадаа өнчрөл хагацал үзэж, өмч баялгаа луйвардуулж, өш хонзонгийн
эрхээр хараал жатгад суралцан, олон хүний амийг хөнөөсөн нүгэлтэн болж,
эцэстээ амьдралын утга учир зөвхөн гэгээрэлд оршдогийг ухаарч, очир
хөлгөний их багштай учирч, аглаг уулсаар бясалгал дияан үйлдсээр билгийн
чанадад хүрсэн нэгэн. “Анх хар үйл үйлдэж, дараа нь цагаан үйл үйлдэж,
эцэстээ хар, цагаан үйлээс хоёулангаас нь ангижирсан” гэж өөрийн
амьдралыг дурсан өгүүлжээ.

Мөнх хааны зарлигаар төрийн багшаар
өргөмжлөгдөж байсан Гарма лам бол Мял богдын гурав дахь үеийн
залгамжлагч юм. Тэгэхлээр Мялын сургаал номтой монголчууд бүр эрт 13-р
зуунаас танилцаж байжээ. Мялын намтар, буман дууллыг Халхын Цогт
хунтайж, эх хатан Чин Тайху нарын захиалгаар Хөх хотын Гүүш цорж 1618
онд орчуулсан билээ. Цогт тайжийн Дуутын хаданд сийлсэн шүлэгт Мялын гүр
дууны утга, уянга шингээстэй байдаг. Түүнээс нилээд өмнө Мялын шавь
Райчүнгийн намтар, дууллыг Эцэг номун хаан гэгдэх Шарав лам орчуулжээ.
“Гэтэлгэгч Мяларайвын тууж дэлгэрэнгүй ялгасан бум дуулал”, “Мяларайвын
саран мэт шавь Райчүн Дорждагвын намтар дуулал” зэрэг эдгээр бүтээлийг
ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн ажилтан Б.Няммягмар монгол бичгээс
нягт нямбай хөрвүүлж, тодотгол зүүлт сэлттэйгээр хэвлүүлсэн байна.
Эрдэмтэн багш Л.Хүрэлбаатар агсны номын цагаан буяныг их мөрний урсгал
мэт таслалгүй залгаж яваа шавь нарт нь энэ дашрамд талархлаа илэрхийлье.

Энд Мялын буман дууллаас нэгэн гүр дууг орчин цагийн хэлэнд
дөхүүлж буулгалаа. Гүр дуу гэдэг бол бясалгалын хүчээр хоолойн хүрдний
зангилаа тайлагдсаны учиртухайн орчин, тухайн агшинд ая зөнгөөрөө ундран
гардаг оюун санааны амьд эрчим юм. Мял богдыг Сингалин орны балар
шугуйд, Ёлмо ууланд даяанчилж байхад таван залуу хуврага дис хүртэхээр
зорьж иржээ. “Ийм аглаг зэлүүд айдас төрөм оронд та хэрхэн энх амар
бясалгана вэ?” гэж гайхан асуухад Мял богд дуулсан нь:

Авралт богд багшийнхаа ачийг
Ариун бясалгалаар хариулъя, би.
Энд учирсан хувьт нөхдөдөө
Эгэлгүй утгыг эгшиглэн дуулъя.

Цаст уулын цагаан арслан
Цавчим оргилд дүүлэн явахдаа
Цаад наадхаас үл эмээх нь
Цалиг хүчит баатрын бэлгэээ.

Улаан хадны хаан тас
Уртлаг жигүүр сунган нисэхдээ
Халил хавцлаас үл эмээх нь
Халин нисэгч баатрын бэлгэээ.

Их мөрний тул загас
Ийш тийш сүлжин сэлэхдээ
Эндэж бүтэхээс үл эмээх нь
Эрэмгий шумбагч баатрын бэлгэээ.

Мон уулын самж бич
Мод дамжин дүүлэн наадахдаа
Мохорч унахаас үл эмээх нь
Мохолтгүй аргат баатрын бэлгэээ.

Хөвч шугуйн эрээн барс
Хүч тэнсэн бядан явахдаа
Хүчир бусдаас үл эмээх нь
Хүдэр төрсөн баатрын бэлгэээ.

Холхи Сингалинд Мялрайва би
Хоосон чанарыг бясалган суухдаа
Ховс илбэнд үл автах нь
Хоёргүйг таньсан баатрын бэлгэээ.

Арилсан номын агаар мандалд
Алгасал үгүй еэ сэтгэл уусахдаа
Андуурч төөрөхөөс үл эмээх нь
Аньсыг эзэмшсэн баатрын бэлгэээ.

Авадүдийн судсанд хийг хурааж,
Амаржаргалант дуслыг бясалгахдаа
Алдас бурууд үл автах нь
Арилан дэлгэрсэн баатрын бэлгэээ.

Өөрөө бүтсэн явдлын эрхээр
Өөд, уруу элдвээр одовч
Үймрэх бодолд үл автах нь
Өрнөн бадарсан егүзэрийн бэлгэээ.

Үйл үрийн шалтгаан нөхцлөөр
Өнгө хэлбэр элдвээр ургавч
Үнэн мөрөөс үл гажих нь
Үнэмлэхүйг таньсан егүзэрийн бэлгэээ.

Асар гүн номыг бясалгагч
Аглаг ууланд даяанчлан суух нь
Алдрыг эрж, ашгийг сүвэгчлэхгүй
Ариун зүрхтний өөрийн таалалаа…

Айхвий гээд би нэгэн цайз барилаа.
Агуу тэр цайз нь хоосон чанарын мандал.
Ашид үл эвдрэх тэр цайздаа суухуй
Айж эмээхийн зовлон одоо над үгүй.

Даарахвий гээд би нэгэн дээл урлалаа.
Даамай тэр дээл нь зандал галын дээл.
Даан үл элэгдэх тэр дээлээ өмсөхүй
Даарч хөрөхийн зовлон одоо над үгүй.

Үгүйрэхвий гээд би нэгэн эдийг эрлээ.
Үнэт тэр эд нь хутагтын долоон эрдэнэ.
Үүрд үл шамшигдах тэр эдээ эзэмшихүй
Үгүйрч хоосрохын зовлон одоо над үгүй.

Өлсөхвий гээд би нэгэн идээг эрлээ.
Өег тэр идээ нь самади бясалгалын идээ.
Өнөд үл барагдах тэр идээг базаахуй
Өлсч өлбөрөхийн зовлон одоо над үгүй.

Ангахвий гээд би нэгэн ундааг эрлээ.
Амтат тэр ундаа нь санах сэрэхүйн рашаан.
Ашид үл тасрах тэр рашаанаар цэнгэхүй
Ангаж цангахын зовлон одоо над үгүй.

Уйдахвий гээд би нэгэн нөхрийг эрлээ.
Уйдашгүй тэр нөхөр нь амгалан хоосон чанар.
Учрал үл сарних тэр амрагтайгаа цэнгэхүй
Уйдаж гиюүрэхийн зовлон одоо над үгүй.

Төөрөхвий гээд би нэгэн замыг эрлээ.
Төв шулуун зам нь хослон орохуйн мөр.
Түйтгэр бүхэн арилах тэр замаар одохуй
Төөрч самуурахын зовлон одоо над үгүй…

Арслан барс архиравч амгалан дияанд суунам.
Араатны зулзагыг хараад бодь сэтгэл бясалганам.
Самж бичин наадахад энэрэл хайр ундарч,
Саваагүй моншны дуунд эрхгүй инээд төрнөм.

Хөхөө шувууд донгодоход сэтгэл зүрх уярч,
Хүслэнт тэр дуунд нь нулимс аяндаа мэлтэрнэм.
Хөвч аглагт суусан даяанчийн жаргалант дуугаар
Хүй орчлонгийн зовлон ашид амарлих болтугай..... (Буддын гүн ухаан судлаач П.Бадралын нийтлэлээс)

Зарим үгийн тайлбар:

Судас, хий, дусал
– Нарийн бие буюу энергин биед хамаарах ойлголт. Хий эрчим урсах
сувгийг хийн судас гэнэ. Хийн судсын зангилааг хүрд гэх бөгөөд хүрдэнд
энергийн цөм буюу шим оршдогийг дусал гэдэг. Далан хоёр мянган хийн
судсыг аргын судас, билгийн судас болон Авадүдийн гэх төв судаст
хураангуйлдаг. Арга, билгийн хийг төв судаст юүлснээр амгалан хоосон
чанарыг нээнэ гэж тантрын ёсонд үздэг.

Егүзэр (егзөр) – yogacharya гэсэн самгарьд үгийн монголжсон хувилбар. Бясалгалд нэвтэрсэн хүнийг хэлдэг.

Зандал гал
– сам: candali, төвд: dummo, мон: догшин эх гэсэн ёгт үг. Дотоод гал
гэж ойлгож болно. Хүйснээс доош дөрвөн хуруу орчмын зайд орших манипура
буюу хувилгаан хүрднээс гал эрчмийг дээш оройн хүрд хүртэл хөөрөгдөн
бадрааж бясалгадаг.

Хутагтын долоон эрдэнэ
–Гэгээрэлд ивээл болох долоон зүйл: Итгэл сүсэг, сахил тангараг,
өгөөмөр чанар, үнэн мэдлэг, билгүүн ухаан, өөрийгөө цэгнэх хийгээд
бусдыг хүндлэх ёс суртахуун.

Хослон орохуйн мөр
- Хоосон чанар буюу гэгээн гэрэлд уусах сацуу хий сэтгэлээс үүдсэн
илбийн (солонгон) биеийг олох очир хөлгөний дээд бясалгал. Энэ нь
үнэмлэхүй болон харьцангуй хоёр үнэний шүтэн барилдлага болно.