Буддизм гутранги үзэлтэй юу?

Анхдахь хутагт үнэнийг (Дуккха-аръясачча) бараг эрдэмтэн бүхэн л ерөнхийдөө “Зовлонгийн ариун үнэн” хэмээн орчуулсан байдаг бөгөөд ингээд амьдрал бол зовлон зүдүүрээс өөр юу ч биш гэж буддизм үздэг хэмээн тайлбарладаг. Орчуулга, тайлбар хоёулаа үнэхээр хангалтгүй бөгөөд ташаа юм. Энэхүү явцуу, хялбарчилсан сул орчуулга хийгээд түүний өнгөцхөн тайлбараас болоод олон хүмүүс буддизмыг гутранги үзэл гэж ташаа ухаарч байв.

Буддизм бол гутранги ч бус, өөдрөг ч бус үзэл гэдгийг юуны өмнө хэлэх хэрэгтэй. Ер нь гэвэл, буддизм бодитой үзэл, тухайлбаас амьдрал болон ертөнцийг байгаа байдлаар нь авч үздэг юм. Юмст жинхэнэ бодитойгоор хандана. Энэ нь хүнд хий диваажин, түр зуурын хуурамч амгаланг амлахгүй, эсвэл зохиомол айдас, нүглээр хүнийг эмээлгэн зовоохгүй. Харин та гэдэг чинь юу вэ, таныг орчин буй ертөнц гэдэг юу болохыг буддизм яг байгаагаар нь, бодитой өгүүлж, эрх чөлөө, энх амгалан, аз жаргалд хүрэх замыг танд заана.
Ухаан нь, нэгэн эмч өвчтөний өвчнийг аюултай гэж хэтрүүлэн хэлж, түүнээс ангижрах итгэлийг алдагдуулж байхад нөгөө нэг нь өвчнийг үл тоомсорлон, ер нь өвчин гэх юм алга, эмчлэх ч шаардлаггүй хэмээн өвчтөнийг хуурамчаар тайтгаруулж болох юм. Та нар үүний эхнийхийг нь гутранги, сүүлчийнхийг нь өөдрөг үзэл гэж хэлэх байх. Энэ хоёр хоёулаа хортой юм. Гэтэл гуравдахь эмч өвчний оношийг зөв тогтоож, өвчний шалтгаан, байдлыг илрүүлэн, анагааж болохыг тодорхой мэдэж, шийдэмгий эмчилгээ хийснээр өвчтөнийг илаашруулна. Будда бээр сүүлчийн эмчтэй адил юм. Тэр бээр хорвоогийн өвчин зовлонг анагаагч шинжлэх ухааны ухаалаг эмч мөн.

Дукка (палигаар dukkha, самгардиар duhkha) гэдэг үг ердийн хэрэглээнд бол “зовлон”, “зүдгүүр”, “гаслан”, “жаргалан бус” гэх зэргийн утгатай бөгөөд “аз жаргал”, “тохь тух”, “амар хялбар” гэсэн утга бүхий сукха (sukha) гэдгийн эсрэг утгатай үг гэдэг нь үнэн. Харин Анхдахь хутагт үнэн болохын хувьд дуккха гэдэг нэр томъёо нь ертөнц болон амьдралын тухай Бурхан багшийн сургаалыг илэрхийлсэн гүн ухааны гүнзгий агуулгатай бөгөөд үлэмж өргөн утга санаа бүхий юм. Анхдахь хутагт үнэний тухайд энэ нэр томъёо “зовлон” гэдгийн ердийн утгыг яриангүй илэрхийлэхийн дээр “төгөлдөржөөгүй”, “хувирамтгай”, “хоосон чанар”, “субстанциал бус” гэсэн гүн нарийн санааг басхүү агуулж буйг тэмдэглэх хэрэгтэй. Иймээс Анхдахь хутагт үнэн болох дуккха гэдэг үгийн бүхий л санааг ганц үгээр илэрхийлэхэд бэрхшээлтэй тул үүнийг "зовлон " (suffering) буюу “зүдүүр” (pain) хэмээн шууд орчуулахад учир дутагдалтай, орчуулахгүйгээр дуккха гэж шууд хэрэглэх нь илүү оновчтой биз ээ. (Гэвч монгол хэлнээ нэгэнт “зовлон” гэж орчуулан ойлгож, хэрэглэж ирсэн уламжлалыг бид баримтлав – Б.В.)

Будда зовлонгийн тухай номлохдоо амьдралын жаргаланг үгүйсгээгүй билээ. Харин ч хар хүмүүс хуврагууд аль алинд нь эд агуурсын болон оюун санааны төрөл бүрийн эдлэх жаргалан байдгийг айлдсан юм. Тухайлахад, өрх гэрийн жаргалан, дияанчийн жаргалан, сэтгэлээр таашаал авах жаргалан, цээрлэн татгалзахын жаргалан, чухал авахуйн жаргалан, тэвчихүйн жаргалан, биеийн жаргалан, сэтгэлийн жаргалан гэх мэт олон зүйл жаргалан байдаг гэж Буддагийн номлолын пали хэлээрх анхны эх судрын таван эмхтгэлийн нэгэн болох Ангуттара-никаяд өгүүлсэн буй. Гэхдээ энэ бүгд цөм зовлонд багтана. Гүн бясалгалаар хүрч буй дияаны жинхэнэ цэвэр сэтгэхүйн байдалд зовлон гэдэг үгийн жирийн хэрэглэдэг утгын үнэр төдий ч байхгүй юм, түүнийг дан цэвэр жаргалан хэмээн тодорхойлж болох бөгөөд яг үүнчилэн дияаны байдалд жаргалан (сукха), зовлон (дуккха)-гийн сэтгэл хоёулаа үгүй, гагцхүү цэвэр тэгш чанар ба амгалан л байна. Оюун санааны ийм үлэмж дээд байдал ч мөн зовлонд багтана. Мажжхима-никаягийн (мөнөөх таван эмхтгэлийн нэг) нэгэн сударт эдгээр дияаны сэтгэлийн жаргаланг өгүүлээд, Бурхан багш айлдахдаа: энэ нь “мөнх бус, зовлон, хувьсамтгай ном” (annicā dukkhā vipariāmadhammā) юм гэжээ. Энд зовлон (дуккха) гэдэг үгийг яг тодорхой утгаар хэрэглэсэн байгаа биз дээ. Энэ бол зовлон, тэгэхдээ зовлон хэмээх үгийн ердийн утгаар бус, учир нь “аливаа нэгэн зүйл мөнх бус байдаг, тэр нь л зовлон юм" (yad anicca ta dukkha).

Будда аливаад бодитой ханддаг. Тэр бээр амьдрал хийгээд сэтгэлийн таашаалыг авч үзээд, гурван зүйлээр ухаарах учиртай гэсэн нь: (1) таашаал, (2) гансрал, (3) ангижрахуй буюу тонилохуй – эдгээр болно. Тухайлбал, царайлаг сайхан (эрэгтэй буюу эмэгтэй) хүнийг алимад нэгэн хараад, түүнийг сонирхон шохоорхох, дахин дахин хармаар санагдах, түүнийг харж таашаах, сэтгэл татагдах болно. Энэ бол таашаал мөн. Бас нэгэн төрөл амьдралын явдал мөн. Гэвч тэр хүн хийгээд түүний гоо сайхан ямагт хэвээр байдаггүйн нэгэн адил уг таашаал ч байнгын бус. Гэтэл байдал өөрчлөгдөж, алимад нэгэн уг хүнийг харж чадахгүй болж, таашаал нь алга болж, улмаар гансран, уйтгар гуниг эзэмдэж, ухаан санаа төвшин бус болж, бүүр солиорч дэмийрэх нь ч буй. Энэ бол уг байдлын гансралын тал нь юм. Энэ нь бас л нэгэн төрөл амьдралын явдал мөн. Хэрэв алимад нэгэн маань уг хүнд чухал авахуй үгүй болж, бүрэн хөндийрэх аваас уг байдлаас ангижирч, тонилохуй болно, өөрийгөө чөлөөлөх нь тэр буюу. Амьдралд байдаг бүхий л таашаал чухамхүү ийм гурван талтай юм.
Үүнээс үзэхэд, энэ бол гутранги буюу өөдрөг үзлийн тухай асуудал биш, харин амьдралын утга агуулгыг бодит байдлаар бүрэн ойлгохын тул амьдралын таашаалыг ч, гансрал зүдүүрийг ч, мөн тэдгээрээс ангижирч, чөлөөлөгдөхийг ч аль алиныг нь харгалзан үзэх үнэнхүү ангижрахуй, тонилохуй болно.

Зарим нэгний ташаа ойлгодгоор, буддист хүний амьдралыг дүнсгэр ноомой буюу гунигтай болгох хэрэг огтхон ч бус, харин ч жинхэнэ буддист хүн хамгийн аз жаргалтай бодгаль мөн. Түүнд айх буюу санаа зовних гэж байхгүй, ямагт сэтгэл амгалан, тайван байх агаад юмсыг яг байгаагаар нь үзэх тул аливаа өөрчлөлт, аюул түүнийг цочирдуулан айлгаж үл чадна. Будда өөрөө хэзээ ч уйтгар гунигтай хүн байгаагүй. Түүний үеийнхний өгүүлж байгаагаар, Будда “ямагт инээмсэглэж” (mihita-pubbamgama) байдаг байсан гэдэг. Бурханы зураг, баримлын бүтээлд түүнийг ямагт баясгалантай, нигүүлсэнгүй дүрээр илэрхийлсэн байдаг билээ. Ямар ч зовлон, шаналгаа, зүдрэлийн шинж тэмдэг түүнд огт байдаггүй. Буддын урлаг, уран барилга, дуган сүмд уйтгар, гунигийн сэтгэгдэл төрүүлэх ямар ч ул мөр байхгүй, харин амарлингуй тайван, төгс баясгалангийн уур амьсгалыг тодруулан шингээсэн байдаг.
Амьдралд зовлон байх авч буддист хүн түүнийг уйтгар гуниггүйгээр давж гардаг, огт тэсвэр алдахгүй, уур уцааргүй ханддаг. Буддын сургаал ёсоор амьдралын хамгийн их нүглийн нэг нь бусдыг хөнөөх, үзэн ядахуй юм. Хөнөөхүй (pratigha) нь аливаа амьтан болон зовлон, гамшигт нэрвэгдэгсдэд хорон санаагаар хандахыг хэлнэ. Ингэснээр аз жаргалгүй байдал, муу зан авир үүсэх суурь дэвсгэрийг бий болгодог. Иймээс зовлонг үл тэсвэрлэх нь буруу юм. Зовлонг үл тэсвэрлэх буюу уурлаж бухимдаад түүнийг арилгаж чадахгүй, харин ч зүдүүр дээр улам нэмэр болж, тэртэй тэргүй төвөгтэй байгаа зүйлийг хурцдуулж, гүнзгийрүүлнэ. Үүнд юу хэрэгтэй вэ гэвэл: уурлаж уригнах хийгээд тэвчээр алдах бус, харин уг зовлонг ухааран ойлгож, энэ нь чухам яагаад буй болов, яаж түүнээс ангижрах вэ гэдгийг бодож, тэвчээр гаргаж, ухаан сийлж, шийдэмгий, эрчимтэй ажиллах ёстой.

Тхерагатха ба Тхеригатха хэмээх эртний буддист хоёр судар бий. Буддагийн сургаалаар явж, амьдралын амгалан, жаргаланг олсон тухай Бурхан багшийн шавь нар, тэгэхдээ эрэгтэй, эмэгтэй аль алиных нь ярьж хөөрөлдсөн баясгалан төгс өгүүлэмжээр уг судрууд дүүрэн байдаг. Косала улсын хаан Буддад нэгэн өдөр ингэж хэлжээ: бусад шашнуудын олон шавь нар зовж шаналсан, цонхигор царайтай, эцэж ядарсан, эелдэг бус зан харилцаатай, сэтгэл татам биш байхад харин Таны шавь нар баясгалантай, өөдрөг, баяр хөөртэй, сахил санваартаа сэтгэл ханамжтай, чөлөөтэй, сэтгэлийн зовлонгүй, амарлингуй, тайван, эелдэг, уян сэтгэлтэй, өөрөөр хэлбэл санаа зовох юмгүй амгалан байх юм гээд, “Таны номын хуврагууд Ялж Төгс Нөгцсөн багшийнхаа агуу бөгөөд утга төгөлдөр сургаалыг ухааран дагасны ачаар л ийм эрүүл саруул байдалтай байгаа буй за гэж би бодож байна” хэмээн хаан нэмж хэлэв.
Буддизм ерөөс сэтгэлийн дүнсгэр ноомой, зүдэргээт, уйтгар гунигт байдлын яг эсрэг бөгөөд ийм байдал нь Бурханы номыг дагаж биелүүлэхэд саад тотгор болно гэж үздэг юм. Харин ч баясгалан бол Нирванд хүрэх Гэгээрэхүйн долоон гишүүний нэг мөн гэдгийг энд санах нь чухаг юм